На паўднёвым усходзе Беларусі размешчаны буйны адміністрацыйны цэнтр, другі па велічыні і колькасці насельніцтва горад у рэспубліцы пад назвай Гомель. Падарожнічаючы па вуліцах гістарычнага цэнтра і сучасным жылым мікрараёнам цяжка ўявіць сабе, што сто гадоў таму ён быў невялікім павятовым горадам са звычайным для такіх месцаў складам насельніцтва. Спецыфіка Гомеля заключалася ў тым, што чыгункі, якія прайшлі праз горад у 2-й палове XIX стагоддзя, садзейнічалі развіццю прадпрымальнасці ў гараджан, якія займаліся аптовым і рознічным гандлем, забяспечвалі прыбылымі таварамі насельніцтва не толькі Гомельскага, але і бліжэйшых паветаў. Сістэма адукацыі ў Гомелі адпавядала стандартнай схеме, прынятай у гэты перыяд часу ў Расіі. Пачатковыя і царкоўна-прыходскія школы вырашалі элементарныя задачы навучання дзяцей з сем’яў простых гараджан чытанню, пісьму і рахунку. Некалькі гімназій давалі шырэйшы спектр ведаў. Нараўне з матэматыкай, мовамі, гісторыяй і геаграфіяй дзяцей вучылі танцам і спеву, чарчэнню і маляванню. Выхаванне эстэтычных густаў і магчымасць далучэння да прыгожага шмат у чым залежалі ад саслоўнай прыналежнасці, а змешчаныя ў кнігах і перыядычных выданнях рэпрадукцыі станавіліся для большасці гараджан асноўнай крыніцай знаёмства з плынямі ў выяўленчым мастацтве. Урыўкавыя звесткі, якія захаваліся ў дакументах пачатку XX ст., сведчаць аб тым, што вечарыны, якія ладзяцца ў грамадскіх зборах, часам суправаджаліся выставамі карцін мясцовых самадзейных мастакоў. Большасць іх імёнаў гісторыя не захавала, як і не захавалася мастацкая спадчына, страчаная ў выніку палітычных падзей, якімі так багата XX стагоддзе.
1917 год і наступныя змены ў палітычным і эканамічным ладзе краіны не маглі не аказаць уплыву на творчасць як ужо вядомых майстроў, так і на фарміраванне моладзі, якая прыйшла ў мастацтва. Першае паслярэвалюцыйнае дзесяцігоддзе – гэта час суіснавання, сутыкнення і барацьбы розных напрамкаў у мастацтве. Да гэтага перыяду адносіцца ажыўленне мастацкага жыцця ў Гомелі.
У 1918 г. пры Клубе чыгуначнікаў была створана мастацкая школа-студыя ім. М. Урубеля, узначаліў якую Сяргей Аляксандравіч Каўроўскі (1890-1944). У 1921 г. найболей таленавітыя студыйцы, разам з кіраўніком адпраўляюцца ў Маскву для працягу навучання ў Вышэйшых мастацка-тэхнічных майстэрняў. Адна з іх Алена Самойленка (Машкаўцава) так узгадвае гэты час: “У нас быў свой абсталяваны нарамі таварны вагон, які прычапляўся да выпадковых таварных саставаў. Дабіраліся да Масквы тыдзень. Але мы былі маладыя і поўныя спадзяванняў. У дарозе не абыходзілася без жартаў. На нашым вагоне быў надпіс, зроблены буйна мелам: “ХЛАМ” (мастакі, літаратары, артысты, музыкі). Па ёй на прыпынку мы знаходзілі свой таварны вагон. Прыехалі своечасова. Паступілі ў розныя майстэрні. Заняткі праходзілі ў халодных класах. Працавалі ў паліто, мерзлі жахліва, але жаданне вучыцца было такое вялікае, што гэтыя абставіны нас не спынялі”.
У 1920-я гг. ВХУТЭМАС быў вядучай навучальнай установай, дзе выкарыстоўваліся прагрэсіўныя метады выкладання, а сярод педагогаў былі прадстаўнікі розных напрамкаў у мастацтве: А. Архіпаў, С. Малюцін, І. Машкоў, Р. Фальк і інш. Адзін з выпускнікоў ВХУТЕМАС мастак Андрэй Ганчароў успамінае пра гады вучобы, і ў прыватнасці аб сваім выкладчыку І. Машкове, вучаніцай якога была гамяльчанка Алена Самойленка: “Ілля Іванавіч хацеў, каб мы на практыцы авалодалі рознымі жывапіснымі манерамі: мы пісалі адзін нацюрморт спачатку ў манеры пуантылізму, потым натуралістычна, і, нарэшце, “па-машкоўску”. Вялікае значэнне мелі для нас гутаркі аб мастацтве, наведванне Пушкінскага музея, дзе Машкоў тлумачыў нам метады Маціса, Сезана, кубістаў. Для мяне гэта было – першае знаёмства з сучасным заходнім жывапісам”. У далейшым прадстаўнікі культурнага дэсанту з Гомеля – Георгій Ніскі, Леў Смехаў, Акім Шаўчэнка, Алена Машкаўцава і інш. сталі вядомымі жывапісцамі і графікамі. Сяргей Каўроўскі, пасля вучобы ва ВХУТЭМАС, дзе наведваў майстэрню П. Келіна, вяртаецца ў Гомель і працягвае весці заняткі ў выяўленчай студыі Палаца чыгуначнікаў, залучаючы ў мастацтва новыя таленты.
Для культурнага жыцця Гомеля 1930-х гг. былі характэрны працэсы, якія адбываліся ў мастацтве ў цэлым па краіне. Па меркаваннях палітычнай і ідэалагічнай цэнзуры афіцыйнымі ўладамі былі выцесненыя з публічнага мастацкага жыцця тыя кірункі, якія не ўпісваліся ў стандарты афіцыйнага мастацтва. Быць зразумелым шырокім пластам насельніцтва і адлюстроўваць грандыёзныя змены, якія здзяйсняюцца ў дзяржаве, становіцца асноўнай задачай мастака. Больш няма месца шуканням і кіданням аўтара, яго пошукам спосабаў самавыяўлення. На многія дзесяцігоддзі адзіным афіцыйна дазволеным напрамкам становіцца сацыялістычны рэалізм. Творчасць Васіля Аксамітава, Сяргея Каўроўскага, Барыса Звінагродскага, Канстанціна Лебедзева іншых гомельскіх мастакоў – гэта дакументальныя сведчанні, па якіх можна аднаўляць старонкі гісторыі горада. Безумоўна, кожны з пералічаных аўтараў меў сваю індывідуальную пластычную мову.
Адмысловае месца сярод іх займае Барыс Фёдаравіч Звінагродскі (1896-1982). Нават самага неспрактыкаванага гледача зачароўвае адчуванне дынамізму, бязмежнай прасторавасці і праніклівы лірызм яго твораў. Індустрыяльны і гарадскі пейзаж, любімыя куткі ў наваколлях горада і рака Сож, якой ён прысвяціў ні адзін твор, ва ўсім бачная рука майстра, які атрымаў сталічную адукацыю (Маскоўскае вучылішча ваяння і дойлідства), і пранёс праз усю творчасць вернасць рускай класічнай школе. Аўтар імкнуўся быць праўдзівым са сваім гледачом у драбнюткіх дэталях, аддаючы перавагу працы з натуры. Вось як ён сам успамінае працэс нараджэння карціны: “Забраўся на дах палаца піянераў, адкуль адкрыўся дзіўны, надзвычайны ўяўленне выгляд: да самага гарызонту – разліў адталых вясновых вод. Ад паветра, сонца і абшару – галава кружыцца. Працавалася лёгка, хутка. Адзін толькі клопат, як схапіць і перадаць сонечнае святло, як захаваць гэты магутны размах ракі, як напісаць паветра”. Барыс Фёдаравіч пражыў доўгае творчае жыццё, стварыў дзясяткі твораў, і пакінуў пасля сябе мноства вучняў. З 1948 г. ён кіраваў мастацкай студыяй Палаца культуры чыгуначнікаў, уносячы істотны ўклад у станаўленне гомельскай школы жывапісу.
Зварот да вобраза роднай прыроды стаў для многіх мастакоў адным са спосабаў пераадолення фальшывай рыторыкі, якой была прасякнута афіцыйная ідэалогія. Напружаныя рытмы новага жыцця ў індустрыяльным пейзажы аднаго з заснавальнікаў гомельскай школы жывапісу Віктара Казачэнкі (1918-1998) суседнічаюць з трапяткім стаўленнем аўтара да самотна стаялага дрэва на беразе сажалкі і захапленнем перад вясновым красаваннем саду.
Дзіўна прыбраная і святочная каларыстычная гама твораў Станіслава Д’яканава (1932-2003), які працаваў у розных жанрах жывапісу, ствараючы выразныя пейзажы, гістарычна праўдзівыя партрэты і тэматычныя карціны. Строга і лаканічна ён вырашае манументальныя выявы, ціхім лірызмам напоўнены гарадскія пейзажы.
Адмысловае гучанне жанр пейзажа набывае ў жывапісе цэлай групы мастакоў, пачатак творчасці якіх прыпадае на 1960-я гады. Дзмітрый Алейнік (1929-2003), Мікалай Казакевіч (нар.1934 г.), Роберт Ландарскі (нар.1936 г.) паклалі пачатак новаму напрамку ў выяўленчым мастацтве Гомеля, які атрымаў назву гомельскага імпрэсіянізму. Мажорная атмасфера, яркія сакавітыя тоны і адмова ад чорнага колеру. Роберт Яхімавіч успамінае, якую рэакцыю выклікалі карціны гамяльчан на рэспубліканскіх выставах: “…усе збягаліся паглядзець на працы нашых мастакоў. Дзіва што: бо тады было прынята пісаць, як казаў жывапісец Зміцер Палянкоў карычневыя заслонкі. А ў нас такая каларыстыка”. На першую пару не абыходзілася без крытыкі, якая з боку прызнаных мэтраў гучала ў адрас маладых мастакоў, але паступова іх манера заваявала трывалыя пазіцыі і паслядоўнікаў.
Ідэалагічныя забароны, якія рэгламентуюць творчасць мастакоў, перашкаджалі многім з іх раскрыць свае таленты ў поўным аб’ёме. Выконваючы сацыяльныя замовы, многія з іх знаходзілі аддушыну ў кароткіх імгненнях творчасці для сябе, і разумелі, што гэтыя выпакутаваныя творы ніколі не будуць выстаўлены. Гісторыя выяўленчага мастацтва Гомеля савецкага перыяду часу, яго “неафіцыйная частка” аднаўляецца па крупінках і патрабуе далейшага вывучэння.
Палітычныя і эканамічныя змены, якія адбываюцца ў краіне ў 1980-90-я гг. прыводзяць да разняволення творчай сферы наогул і выяўленчага мастацтва ў прыватнасці. Нараўне з рэалізмам ідзе рэабілітацыя напрамкаў, якія існавалі доўгі час у крытычным полі афіцыйнага мастацтва. Рознастылёвы характар паступова становіцца нормай. Абстракцыянізм і сюррэалізм, экспрэсіянізм і рэалізм, сац-арт і пуантылізм – вось няпоўны пералік стыляў і напрамкаў, якія прачытваюцца ў творах, створаных гомельскімі мастакамі 1990-2000-я гг. Сярод іх Ігар Семека, Любоў Сцяпанава, Віталь Дзенісенка, Святлана Наздрын-Платніцкая, Андрэй Крылоў, Аляксандр Сушкоў, Яўген Семянюк і інш. Некаторыя з іх адточваюць сваё майстэрства ў адным абраным кірунку, фарміруючы непаўторнасць розных стылях, адчыняючы для гледачоў новыя грані свайго таленту.
Сучаснае мастацкае жыццё Гомеля дастаткова разнастайнае, як і разнастайныя патрэбы гледачоў. Паводле неафіцыйных апытанняў наведвальнікаў выставачных залаў «Гомельскага палацава-паркавага ансамбля» больш за 50% з іх ліку аддаюць перавагу класічным напрамкам, 40% – любяць наведваць розныя выставы, каля 5% – хочуць бачыць на выставах як мага часцей творчасць сучасных мастакоў-эксперыментатараў. Да трэцяй групы ў асноўным адносіцца маладое пакаленне, якое найбольш жыва адгукаецца на ўсе навацыі.
У многім твар выяўленчага мастацтва будучыні фарміруецца сёння. І ў нашай краіне, дзе такія моцныя традыцыі мастацтва класічнага, мы толькі стаім у пачатку шляху да новага погляду на мастацтва і да новага ўспрымання.
Ганна Кузьміч, куратар праектаў дзяржаўнай гісторыка-культурнай установы “Гомельскі палацава-паркавы ансамбль”