Бандарчук Мікалай Трафімавіч,
старшыня Гродзенскай абласной арганізацыі
Прадстаўнікі Гродзенскай абласной арганізацыі грамадскага аб’яднання “Беларускі саюз мастакоў” паспяхова прэзентуюць сваю творчасць. Удзел нашых майстроў на самых прэстыжных еўрапейскіх выставачных пляцоўках, актыўная работа на рэспубліканскіх і міжнародных пленэрах графікаў, жывапісцаў, скульптараў і, як заканамерны вынік, узнагароды самага высокага ўзроўню з’яўляюцца пераканаўчым доказам, што цяпер майстэрства мастакоў Гродна знаходзіцца на самым высокім прафесійным узроўні. Творы мастакоў з Гродна па заслугах ацанілі ў Іспаніі, Швецыі, Польшчы, Літве, Балгарыі, Германіі, Францыі, Расіі, Італіі і іншых краінах.
Гісторыя развіцця выяўленчага мастацтва ХIХ пачатку ХХ стагоддзя на Гродзеншчыне неадрыўна звязана з імёнамі такіх выдатных мастакоў як Януарый Сухадольскі 1797-1875 (г. Гродна), Вікенцій Дмахоўскі 1807-1862 (с.Самішчы), Казімір Альхімовіч 1740 г. , Фердынанд Рушчыц 1870-1936 (с. Багданава), Станіслаў Жукоўскі 1873-1944 (с. Ендрыхаўцы).
У сярэдзіне XX стагоддзя ў выяўленчым мастацтве Гродзеншчыны адкрываліся новыя таленты, якія пачалі імкнуцца аб’ядноўвацца ў творчыя саюзы.
Упершыню ў нашым рэгіёне група Саюза савецкіх мастакоў узгадваецца ў Спісе прадпрыемстваў і ўстаноў г. Беластока за 1940 год. Але грымнула Вялікая Айчынная вайна. Мастакі, як і іншыя грамадзяне нашай неабсяжнай Радзімы, апрануўшы салдацкія шынялі пайшлі абараняць сваю краіну.
Дзейнасць калектыву мастакоў г. Гродна была працягнута пасля заканчэння вайны. Многія франтавікі вярнуліся да мірнага жыцця і выяўленчага мастацтва, аднаўляючы і ўпрыгожваючы горад Гродна плакатамі, рэкламай, скульптурай. Стала наладжвацца творчае жыццё, якое было перапынена ў 1941 годзе.
Многія таленавітыя юнакі, сярод якіх жывапісцы Пушкоў Іван Васільевіч, Парахня Данііл Міхайлавіч, Плужнік Міхаіл Антонавіч, паспелі атрымаць да пачатку вайны толькі сярэднюю спецыяльную мастацкую адукацыю, а пасля заканчэння Вялікай Айчыннай вайны не вырашыліся прадоўжыць вучыцца далей у вышэйшых навучальных установах вырашыўшы, што само жыццё і вялікае жаданне тварыць дасць неабходны вынік.
Першым на Гродзеншчыне членам Саюза мастакоў СССР у 1945 годзе стаў Кох Аляксандр Мікалаевіч, які яшчэ ў 1934 годзе скончыў Варшаўскую акадэмію мастацтваў.
Затым, актыўна ўдзельнічаючы ў рэспубліканскіх, усесаюзных і замежных выставах, у 1949 годзе становіцца членам Саюза мастакоў СССР Парахня Данііл Міхайлавіч, у 1952 годзе – Пушкоў Іван Васільевіч, у 1956 годзе – Савіцкі Валянцін Міхайлавіч.
У 1959 годзе творчыя рады мастакоў Гродзеншчыны папаўняюць выпускнікі Ленінградскага Вышэйшага мастацка-прамысловага вучылішча імя У.Мухінай Мягкова Людміла Міхайлаўна і Мурахвер Уладзімір Сямёнавіч, якія былі накіраваны працаваць на гуту ў гарадскі пасёлак Бярозаўка. Дзякуючы гэтым майстрам выставы гродзенскіх мастакоў упрыгожылі творы з каляровага шкла. І ўжо ў 1964 годзе яны з вялікім поспехам уступаюць у рады Саюза мастакоў СССР.
Былы франтавы афіцэр, Захараў Аляксандр Рамановіч, які завочна скончыў у 1962 годзе Маскоўскі паліграфічны інстытут, разам з выпускніком Беларускага тэатральна-мастацкага інстытута Апіёкам Мікалаем Апанасовічам у 1966 годзе сталі членамі Саюза мастакоў СССР умацоўваюць творчы патэнцыял Гродзенскіх мастакоў. Уступленне ў Саюз мастакоў графіка Пятрова Канстанціна Мікалаевіча ў 1967 годзе, жывапісца Плужніка Міхаіла Антонавіча і мастака Гродзенскага драматычнага тэатра Якуніна Мікалая Міхайлавіча ў 1971 годзе дала магчымасць стварыць у 1972 годзе Гродзенскую абласную арганізацыю грамадскага аб’яднання “Беларускі саюз мастакоў”.
Першым старшынём гэтай арганізацыі стаў Пушкоў Іван Васільевіч.
У верасні 2019 года Гродзенская вобласць будзе адзначаць сваё 75-годдзе. У кожнага майстра свае планы ў гэты год і тое, што новыя выставачныя пляцоўкі не толькі ў Рэспубліцы Беларусь, але і за яе межамі, ужо запланавалі і чакаюць творы гродзенскіх мастакоў – сведчыць аб высокім прафесійным узроўні нашых майстроў.
Кацярына Кенігсберг, кандыдат мастацтвазнаўства, дацэнт
Творчае жыццё пасляваеннай Гродзеншчыны фарміруюць мастакі Аляксандр Кох, выпускнік Варшаўскай акадэміі прыгожых мастацтваў 1934 года, Міхаіл Плужнік, які скончыў Мікалаеўскі мастацкі тэхнікум у 1935 годзе, Данііл Парахня, выпускнік Растоўскага мастацкага вучылішча ім. М.Б. Грэкава 1940 года, Валянцін Савіцкі, выпускнік Віцебскага мастацкага вучылішча 1939 года, Іван Пушкоў, які скончыў Пензенскае мастацкае вучылішча ім. К. А. Савіцкага ў 1938 годзе.
Страшны і пануючы жыццёвы вопыт Вялікай Айчыннай вайны сфарміраваў светапогляд як яе непасрэдных удзельнікаў, так і некалькіх наступных пакаленняў. На працягу дзесяцігоддзяў мастакі звяртаюцца да ваеннай тэмы, асэнсоўваючы яе трагедыю і героіку. Сярод значных твораў – «Пераслед ворага» (1948) Івана Пушкова, «1941. На абарончых рубяжах» (1960-я) Канстанціна Пятрова, «Эвакуацыя. Успаміны дзяцінства» (1979–1980) Уладзіміра Мурахвера, «Год 1941» (1998) Валянціна Савіцкага. Рэалізаваным дыпломным праектам скульптара Уладзіміра Церабуна ў Беларускім дзяржаўным тэатральна-мастацкім інстытуце стала цэнтральная частка мемарыяльнага комплексу “Дальва” (1973).
1950-я – час аптымізму. Вайна выйграна і засталася ззаду, наперадзе светлую будучыню. Хоць эра сталінскага праўлення заканчваецца справай лекараў і барацьбой з касмапалітызмам, але адліга канца 1950-х-пачатку 1960-х гг. прыносіць лібералізацыю. Паскоранымі тэмпамі пакараецца цаліна, услаўляецца сацыялістычнае будаўніцтва і камуністычная будучыня. Запушчаны першы штучны спадарожнік Зямлі, з натхненнем праходзіць Фестываль моладзі і студэнтаў у Маскве. Гістарычная і гераічная тэматыка дапаўняецца паэтычным апяваннем розных аспектаў мірнага жыцця – працы («На торфараспрацоўках Кульбакі» (1956) Міхаіла Плужніка), спорту, мацярынства, юнацтва («Студэнтка-завочніца» (1957) Валянціна Савіцкага), прыроды («Р. Межань” (1953) і “Ранняя вясна. Ледаход на Нёмане” (1953) Міхаіла Плужніка; “Беларускі пейзаж” (1956) Івана Пушкова). Паступова слабее цэнзура, мастакі могуць праяўляць свае крытычныя адносіны да рэчаіснасці. Актывуецца выставачная дзейнасць.
1960-я – час здзяйсненняў, адкрыццяў і супярэчнасцяў. Першы палёт у космас, першы выхад у адкрыты космас, першая высадка чалавека на Месяц, першая ўдалая перасадка сэрца. Але чалавецтва вернае сабе, працягваюцца канфлікты і войны. У СССР фізікі спрачаюцца з лірыкамі, у Ізраілі – Шасцідзённая вайна, у Кітаі – Культурная рэвалюцыя, у Еўропе – Пражская вясна. Адліга часоў Хрушчова павольна перацякае ў развіты сацыялізм эпохі Брэжнева. Мастакі працуюць над абагульненнем штодзённасці, звяртаючы асаблівую ўвагу на ідэйна-вобразны складнік, сэнсавы і эмацыйны напаўняльны, вобразную інтэрпрэтацыю рэчаіснасці. У модзе праўдзівы аналітычны падыход, выразнасць, моц, пафас, змястоўнасць вобразаў, лаканічнае адлюстраванне працоўных будняў. Гэтая тэматыка прасочваецца, напрыклад, у жывапіснай працы «Партрэт М.В. Занеўскай, Героя Сацыялістычнай працы, даяркі саўгаса “Свіслач”» (1960) Аляксандра Коха; у графічнай серыі “Новы Гродна” (1960-я гг.) Канстанціна Пятрова; у дэкаратыўным пласце «Шкловыдзімальшчык» (1967) Уладзіміра Мурахвера. Вельмі марудна і асцярожна з’яўляюцца наватарскія тэндэнцыі.
Нявызначанасці 1960–1970-х гг. уласцівы гістарычныя рэфлексіі, рамантызацыя народнасці, ідэйнасці і канкрэтнасці – асноўных прынцыпаў сацыялістычнага рэалізму, які дэкларуецца як “глыбока жыццёвы, навуковы і самы перадавы мастацкі метад”. 1970-я – час руху па накатанай і рамантызацыі. Ідэалам становіцца сацыялізм з чалавечым тварам, але магчымасці грамадскага самавыяўлення вельмі абмежаваныя. Папулярныя далёкія і блізкія паходы («Лодкі на Нёмане» (1972) Віктара Шчарбакова), бардаўскія песні пад гітару, фільмы – камедыі. Будуецца БАМ (серыі акварэляў Анатоля Гаршкавоза “Тут будзе БАМ” (1976) і “Беларусы на БАМе” (1977)), “вялікая тайга пакараецца нам”, асабістыя і калектыўныя праблемы займаюць час і розумы.
Творы мастакоў гэтага дзесяцігоддзя багатыя метафарамі, складанымі асацыятыўнымі радамі, яркімі каляровымі спалучэннямі, насычаны паэтычнымі вобразамі. Паралельнымі шляхамі пачынаюць развівацца мастацтва эксперыменту, неафіцыйныя плыні.
У творчае жыццё Гродзеншчыны ўступаюць выпускнікі 1970-х гадоў Беларускага дзяржаўнага тэатральна-мастацкага інстытута Мікалай Бандарчук, Генадзь Буралкін, Уладзімір Голуб, Уладзімір Казакоў, Анатоль Кузняцоў, Мікалай Лук’янаў, Галіна Сідарэвіч, Уладзімір Церабун, Аляксандр Тамко; выпускнікі Латвійскай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў ім. Т.Залькална Аляксей Багустаў, Ленінградскага вышэйшага мастацка-прамысловага вучылішча імя У.Мухінай Сяргей Палякоў, мастацка-графічнага факультэта Віцебскага педагагічнага інстытута Аляксандр Папоў і Вікенцій Ражко і іншыя.
1980-я – час трагедый і перамен. Сканчаецца эпоха застою, пераможным маршам ідуць перабудова і паскарэнне, дэмакратызацыя і рэформы, харчовая праграма і антыалкагольная кампанія. Вайна ў Аўганістане працягвае забіраць маладых людзей, на слыху «груз 200». Катастрофа на Чарнобыльнай атамнай электрастанцыі ў 1986 г. прыводзіць да пераасэнсавання каштоўнасцей, да змены матывацый многіх аўтараў. У гаворку ўваходзіць слова “перасяленцы”. Надыходзіць інфармацыйная эра, з’яўляецца інтэрнэт.
Праз грані падзей сучаснасці праступаюць канструктывісцкія эксперыменты; у творах мастакоў выкарыстоўваюцца іншасказанні; праводзяцца перформансы, якія асэнсоўваюць ключавыя постаці дзеячаў мастацтва 1920-х, канцэптуальныя плыні і г.д. Выхад з утопіі савецкага мастацтва ў 1990-я аказваецца значна больш складаным, чым уваходжанне ў новыя рэальнасці. Распад СССР, аб’яднанне Германіі, аб’яднанне еўрапейскіх дзяржаў у Еўрасаюз, хуткае развіццё тэхналогій і камунікацый прыводзяць да фармавання новай сацыяльнай рэальнасці.
У 1991 г. Беларусь набывае дзяржаўны суверэнітэт. У перыяд нацыянальнага і культурнага адраджэння краіны адбываецца абагульненне ўласнага нацыянальнага вопыту, адмова ад абмежавання свабоды творчасці. Адступленне ад савецкіх ідэалагічных установак і прадпісанага сацыялістычнага рэалізму набывае незваротны характар. Пасля Чарнобыльскай катастрофы, падзення Берлінскай сцяны і звязаных з гэтым перамен у свядомасці афіцыйнае мастацтва часцей за ўсё не атрымлівае водгуку ў гледачоў. Змены сацыяльнага ладу, якія адбыліся, не маглі не адбіцца ў свабоднай творчасці мастакоў, асабліва маладых аўтараў, якія скончыліся сваю прафесійную адукацыю ў сярэдзіне 1980-х – 1990-х гадах, сярод якіх, напрыклад, выпускнікі Беларускага дзяржаўнага тэатральна-мастацкага інстытута (з 1991 г. Беларуская акадэмія мастацтваў, з 2001 г. Беларуская дзяржаўная акадэмія мастацтваў) Валянціна Шоба, Юрый Якавенка, Уладзімір Панцялееў, Аляксандр Сільвановіч, Сяргей Грыневіч.
Дзякуючы агульнасці еўрапейскіх матываў у пачатку 1990-х гадоў адбываецца дастаткова хуткае ўстанаўленне кантактаў паміж мастакамі Беларусі і іншых краін. Беларускія мастакі актыўна атрымліваюць, асвойваюць і творча перапрацоўваюць інфармацыю аб актуальным стане заходняга, перш за ўсё еўрапейскага мастацтва. Трэба адзначыць, што ў Гродне і Гродзенскай вобласці міжнародныя сувязі ў мастацтве развіваліся вельмі хуткімі тэмпамі, што ў значнай меры вызначалася выгадным пагранічным размяшчэннем рэгіёну і ўстойлівымі асабістымі і прафесійнымі сувязямі.
Свабодны пошук уласных унікальных шляхоў развіцця моцна звязаны з 2000-мі гадамі. Ключавымі паняццямі ў развіцці выяўленчага мастацтва Беларусі становяцца эксперымент і сінтэз розных напрамкаў мастацтва. Мастакі, якія атрымалі класічную акадэмічную адукацыю, спрабуюць працаваць у перформансе, усталёўках, хэпенінгах, у канцэптуальным мастацтве. Надыходзіць росквіт галерэйнага руху, у прыватнасці, у Гродне пачынаюць дзейнічаць галерэі «У майстра» (з 1993 года), «Тызенгаўз» (з 1997 года) і іншыя. Актыўную і прадуманую дзейнасць па прэзентацыі сучаснага беларускага і замежнага мастацтва вядзе Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей, Гродзенская абласная арганізацыя грамадскага аб’яднання “Беларускі саюз мастакоў”. У краіне з’яўляюцца першыя айчынныя куратары сучаснага мастацтва, наладжваюцца ўстойлівыя сувязі з замежнымі калегамі ў сферы культуры і мастацтва.
Беларускія аўтары становяцца пераможцамі і ўдзельнікамі прэстыжных міжнародных конкурсаў, фестываляў, біенале. Так, у прыватнасці, Юрый Якавенка першым з беларускіх графікаў заваяваў Гран Пры на прэстыжнай Міжнароднай біенале графікі імя Хасэ дэ Рыбера (Хатыва, Іспанія, 1993), а ў 1994 г. у Хатыве адбылася персанальная выстава мастака. У 1994 г. у Афінах, Грэцыя, праходзіць першая групавая выстава беларускіх мастакоў, у якой прымае ўдзел Сяргей Стома. У 1998 г. у выставе беларускіх мастакоў у Лісабоне, Партугалія, бяруць удзел Валянціна Шоба і Уладзімір Панцялееў. У 2001 г. у Парыжы, Францыя, пад куратарствам Міхаіла Баразны экспануецца выстаўка “Мастакі сучаснай Беларусі”, на якой, у тым ліку, прадстаўлены творы Юрыя Якавенкі, Валянціны Шобы, Уладзіміра Панцялеева, Сяргея Грыневіча. Яўген Адзіночанка двойчы, у 2003 і 2005 гадах, становіцца лаўрэатам Сусветнай біенале керамікі ў Карэі. У 2010 г. у Маскве экспануецца выстава “Belart.by. Маладыя мастакі Беларусі» (куратар Міхаіл Баразна), на якой у тым ліку паказваюцца творы гродзенскіх аўтараў Сяргея Грыневіча, Вікторыі Ільіной, Аляксандра Сільвановіча, Яўгена Адзіночанкі, Ірыны Радкевіч, Юрыя Якавенкі. Вольга Шчарбінская і Аляксандр Балдакоў у 2015 годзе курыруюць Павільён Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў у студэнцкай секцыі прэстыжнага прафесійнага форуму – Пражскай квадрыенале сцэнаграфіі (Прага, Чэхія).
Значнымі падзеямі ў мастацкім жыцці Беларусі і Еўропы сталі аўтарскія графічныя праекты Юрыя Якавенкі – папкі гравюр “Alfabeto” (2009), “Песня пра зубра” (ілюстрацыі да паэмы Мікалая Гусоўскага, 2010), “Песня песняй Саламона” (2014), “Сонет”. » (2018).
Геаграфія экспанавання твораў мастакоў Гродзешчыны вельмі шырокая і ўключае не толькі бліжэйшыя Літву і Польшчу, але і Швейцарыю, Францыю, Іспанію, Італію, ЗША, Аўстрыю, Германію, Кітай, Нідэрланды, Латвію, Расію, Украіну, Нарвегію і іншыя краіны.
Першае дзесяцігоддзе XXI стагоддзя стала пунктам адліку пачатку творчага шляху выпускнікоў Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў Аляксандра Балдакова, Вольгі Шчарбінскай, Наталлі Клімовіч, выпускнікоў Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта ім. Я.Купалы Эміля Зянько, Яўгена Рамашова, Ягора Шакаладава і іншых. Маладое пакаленне мастакоў актыўна працуе, удзельнічае ў выставах і праектах нараўне з прызнанымі майстрамі. З 2014 г. у Гродне штогод праводзіцца мастацкі праект “Арт-панарама. Маладыя мастакі Беларусі», які аб’ядноўвае сучасныя канцэптуальныя і мультымедыйныя творы і працы традыцыйных напрамкаў. Праект стаў важнай і чаканай культурнай падзеяй не толькі горада і вобласці, але і ўсёй краіны.
Мастацтва сённяшніх дзён не заўсёды выкарыстоўвае напрацаванае. Куратары сучаснага мастацтва запускаюць механізм генерацыі новых ідэй і ў дыялогу з мастакамі фарміруюць новыя вектары развіцця. Сучаснасць неаднаўляльная і разнастайная, і візуальныя мастацкія вобразы з’яўляюцца неад’емнай часткай штодзённасці. Можна з упэўненасцю сцвярджаць, што мастацтва Гродзеншчыны – Прынёманскага краю – грунтуецца на пераемнасці пакаленняў і творчым пераасэнсаванні мастацкіх традыцый.
